De Integrale Circulaire Economie Rapportage (ICER 2023) schetst de voortgang van de transitie naar een circulaire economie in Nederland. Het PBL schrijft dit rapport op verzoek van het kabinet eens in de twee jaar. De eerste versie van de ICER is begin 2021 verschenen. De ICER 2023 is in samenwerking met andere kennisinstellingen gemaakt.
De Nederlandse regering wil in 2050 een volledig circulaire economie bereiken en in 2030 de hoeveelheid primaire abiotische grondstoffen halveren. Het kabinet ziet monitoring als een belangrijk instrument om de voortgang van de transitie te kunnen volgen. Deze rapportage is bedoeld als kennisbasis voor het maatschappelijke en politieke debat over de transitie naar een circulaire economie. De informatie in dit rapport presenteert zowel fysieke trends in het Nederlandse gebruik van grondstoffen en de effecten ervan voor milieu en leveringszekerheid, als de activiteiten die bedrijven, burgers en beleid ondernemen om de transitie te versnellen. Naast de stand van zaken van de transitie naar een circulaire economie in Nederland bevat de ICER ook handvatten om de transitie te versnellen.
Grondstoffengebruik en effecten
De ICER 2023 geeft zicht op internationale en nationale trends in het grondstoffengebruik en de milieu- en sociaaleconomische effecten die daaruit volgen. Dit gaat over zowel de hoeveelheid grondstoffen die wordt ingezet en gebruikt, als de hoeveelheid afval die na afdanken van producten en materialen vrijkomt. Maar het gaat ook over de effecten die het grondstoffengebruik heeft voor klimaat, biodiversiteit, vervuiling naar lucht, water en bodem, en leveringszekerheid (zie figuur 1).
De ICER 2023 laat onder andere zien dat voor Nederland de totale hoeveelheid grondstoffen die nodig was voor de Nederlandse economie en onze consumptie tussen 2018 en 2020 is afgenomen. Maar deze afname kwam vrijwel geheel door de lockdown tijdens de coronatijd. Zo heeft de daling in het woon-werkverkeer tijdens deze periode geleid tot een afname in het gebruik van fossiele energiedragers, maar die daling is niet structureel. Voor het gebruik van mineralen en metalen is geen duidelijke daling te zien.
Circulaire economie transitie
We verbeelden de transitie naar een circulaire economie aan de hand van een figuur waarin tandwielen op elkaar indraaien. Elk tandwiel staat voor een onmisbaar onderdeel van de transitie. Om in te schatten hoe circulair onze economie inmiddels is, onderscheiden we een formatieve fase en een groeifase. In de formatieve fase wordt er volop geëxperimenteerd met circulaire producten en diensten, worden visies ontwikkeld, en ontstaan nieuwe netwerken en relaties. In de groeifase worden meer en meer de effecten van afnemend grondstoffengebruik zichtbaar. De milieudruk wordt lager, de CO2-uitstoot neemt af en de toegevoegde waarde van circulaire activiteiten groeit.
Ondernemerschap
Waarom belangrijk?
Ondernemers zijn van groot belang voor het introduceren en opschalen van innovaties. Zij brengen nieuwe technologieën, producten en businessmodellen in de praktijk. We brengen in kaart of het aantal circulaire bedrijven in Nederland groeit en kijken op welke R-strategieën circulaire ondernemers zich richten.
Wat valt op?
Het aantal circulaire bedrijven is minder toegenomen dan het totale aantal bedrijven in Nederland. De circulaire economie zit nog niet in een versnellingsfase. Het aantal circulaire bedrijven verschilt per bedrijfstak. De meeste circulaire bedrijven bestaan al lang en zijn gericht op reparatie via technologische innovaties.
Kennisontwikkeling
Waarom belangrijk?
Nieuwe kennis, in al zijn vormen, is nodig voor innovaties. Activiteiten gericht op kennisontwikkeling zijn van cruciaal belang in transities. Kennisontwikkeling helpt ondernemers, beleidsmakers en anderen om de circulaire economie verder te brengen.
Wat valt op?
Het aantal wetenschappelijke publicaties over de circulaire economie is zowel internationaal als in Nederland toegenomen, vooral vanuit technische disciplines. Er is vooralsnog minder aandacht voor vragen als: Hoe zet je een succesvol circulair businessmodel op? Welke beleidsmix ondersteunt de transitie naar een circulaire economie het best? En hoe beïnvloed je het gedrag van bedrijven en individuen om circulair te handelen?
Uitwisseling van kennis
Waarom belangrijk?
Naast het ontwikkelen van kennis is de toegang tot kennis van belang voor innovatie. Het uitwisselen van kennis tussen ondernemers, overheden, kennisinstellingen en andere organisaties draagt bij aan het versnellen van innovatie. Het bevordert daarmee de transitie naar een circulaire economie.
Wat valt op?
We kunnen nog niet goed vaststellen of de huidige mate van kennisuitwisseling voldoende is voor de transitie naar een circulaire economie. Enkele overheidsinstrumenten richten zich nadrukkelijk op kennisuitwisseling en er zijn in 2019 meer dan 100 congressen en events over de circulaire economie geweest. In een volgende ICER geven we een vollediger beeld van de manieren waarop kennisuitwisseling de transitie versnelt of belemmert.
Richting geven aan het zoekproces
Waarom belangrijk?
Aan het begin van een transitie is er vaak veel onzekerheid en onenigheid. Wat is precies het probleem om aan te pakken? En hoe doen we dat op de beste manier? Door richting te geven aan het zoekproces kunnen allerlei partijen gerichter hun tijd, geld en moeite inzetten. We analyseren of de overheid en andere maatschappelijke partijen gezamenlijke doelen hebben en het eens zijn over oplossingsrichtingen.
Wat valt op?
Veel acties van de overheid en samenwerkende partijen betreffen het verkennen of beschrijven van plannen. Denk aan het maken van een plan van aanpak, een routekaart of een verkenning. Voor zover de plannen een specifieke R-strategie kiezen, gaat het meestal om recycling.
Marktvorming
Waarom belangrijk?
Om de transitie naar een circulaire economie te bevorderen, moet er een substantiële en stabiele marktvraag ontstaan naar circulaire materialen, producten en diensten. Dat geeft ondernemers en investeerders vertrouwen om te investeren en op te schalen. We bekijken een aantal middelen die de overheid inzet om de marktvraag te vergroten.
Wat valt op?
Marktvorming voor circulaire producten en diensten komt op gang. De overheid werkt met verschillende instrumenten aan marktvorming. Maar er zijn nog grote uitdagingen. Voor veel (vernieuwende) circulaire producten en diensten is er nog onvoldoende vraag. Door circulair in te kopen kan de overheid de markt beïnvloeden en het grondstoffengebruik terugdringen. Er kan nog veel meer milieuwinst gemaakt worden dan nu het geval is.
Mobiliseren van middelen
Waarom belangrijk?
Voor de transitie naar een circulaire economie zijn financiële middelen en goed opgeleide werknemers noodzakelijk. Zijn die aanwezig, dan kunnen ambitieuze ondernemers verder opschalen. We schetsen welke financiële middelen de overheid beschikbaar stelt voor de circulaire economie en welke opleidingen gericht zijn op circulariteit.
Wat valt op?
We zien groei bij zowel de financiële middelen als relevante opleidingen. De aandacht voor de circulaire economie is bescheiden, maar wel duidelijk aanwezig. We kunnen in deze ICER nog niet goed beoordelen of er voldoende middelen beschikbaar zijn om de transitie naar een circulaire economie te bevorderen.
Weerstand doorbreken
Waarom belangrijk?
Een transitie wringt vaak met de gevestigde orde. Weerstanden moeten overwonnen worden. Nieuwe systemen moeten worden opgebouwd, oude systemen af- of omgebouwd. Regels, normen, opvattingen en gewoontes zijn vaak nog gericht op een lineaire economie. We analyseren belemmeringen voor circulaire producten en diensten en kijken naar de houding en het gedrag van consumenten.
Wat valt op?
De houding en het gedrag van consumenten laten zien dat er nog een behoorlijke weg te gaan is voordat circulaire producten en diensten het nieuwe normaal worden. Alleen bij hergebruik via tweedehands producten is een acceptatie boven 50% zichtbaar. De bereidheid onder consumenten om te betalen voor gebruik in plaats van bezit verschilt erg per productgroep. Vervolgonderzoek is nodig om meer inzichten te verkrijgen.
Coordinatie
Waarom belangrijk?
De transitie naar een circulaire economie is een complex van veranderprocessen. Sommige veranderprocessen zijn bijvoorbeeld hoogtechnologisch van aard, terwijl andere meer te maken hebben met nieuwe businessmodellen. Deze processen kunnen bijdragen aan de transitie en elkaar aanvullen, maar ze kunnen ook met elkaar concurreren als het gaat om grondstoffen, mensen en kapitaal. Coördinatie van deze processen door overheden, bedrijven, brancheverenigingen en andere partijen is belangrijk voor de transitie. We analyseren de coördinerende activiteiten van de overheid.
Wat valt op?
De overheid heeft gekozen voor een publiek-private aanpak: overheden, marktpartijen en maatschappelijke organisaties vormen samen transitieteams die zich focussen op vijf transitiethema’s (biomassa en voedsel, bouw, kunststoffen, maakindustrie en consumptiegoederen). Het nationale circulaire-economiebeleid heeft tot nu toe vooral ingezet op vrijwillige instrumenten, het bij elkaar brengen van partijen en het initiëren en ondersteunen van circulaire activiteiten.